Hoe Vredestein langzaam werd weggetrokken uit Enschede (en de Europese Commissie zag dat het goed was)

Het is net na de Tweede Wereldoorlog als de in Loosduinen gevestigde N.V. Rubberfabriek de productie van autobanden weer wil opstarten. Met technici van de grootste rubberfabriek ter wereld, B.F. Goodrich in de Amerikaanse staat Ohio, bedenkt directeur ingenieur Emile Schiff het plan om die fabriek in Nederland te vestigen. De Enschedese burgemeester Meine van Veen (ja, die van de Burgemeester van Veenlaan) slaagt er met goed lobbywerk in dat in 1946 in zijn gemeente de N.V. Nederlandsche-Amerikaanse Autobandenfabriek Vredestein wordt opgericht.

Vredestein: ook huizen en sportverenigingen

Op 30 januari 1948 rolt in de fabriek aan het Twentekanaal de allereerste autoband van Vredestein van de machines af. Een banenmotor is geboren. Het zal niet lang duren totdat de fabriek – gedreven door de woningnood – zelfs woningen voor nieuwe arbeiders gaat bouwen in Twekkelerveld. De buurt met kenmerkende witte huisjes, die er nu nog altijd staan, staat bekend als de Sahara. De huisjes zijn namelijk gebouwd op een zandvlakte die is ontstaan bij het afgraven van het Twentekanaal.

Vredestein is een belangrijke werkgever in Enschede en dat laat zich niet alleen zien in woningbouw in Twekkelerveld en later Boswinkel en Stadsveld, maar ook met de oprichting van sportverenigingen. Een voorbeeld is de Tennis Vereniging Vredestein Stokhorst. Maar ook voetbalclub VSV'50 (Vredestein Sport Vereniging), die overigens in 1988 weer wordt opgeheven.

Een Indiase miljardair komt in beeld

We maken een sprongetje naar deze eeuw. De fabriekslocatie aan de Ingenieur Schiffstraat is door de jaren heen flink gegroeid. Vredestein komt in handen van Amtel, een Russische bandenfabrikant, maar die verkeert binnen enkele jaren in grote financiële moeilijkheden. De bandenfabriek in Enschede gaat opnieuw in de verkoop en wordt in 2009 overgenomen door het Indiase Apollo Tyres.

Toeval? Niet helemaal. Apollo Tyres is een familiebedrijf – letterlijk opgebouwd vanuit een firma die ooit alleen op papier bestond – dat geleid wordt door de inmiddels 83-jarige selfmade miljardair Onkar Kanwar. Rond 2008 probeert de groeibriljant een positie te verwerven tussen de grootste autobandenfabrieken ter wereld. Het bekende Zuid-Afrikaanse bandenmerk Dunlop is dan al overgenomen, maar nu is het tijd om de interne markt van de Europese Unie te bestieren.

De mislukte deal met Hongarije

Een jaar voor de overname van Vredestein, in 2008, is de Europese droom van Apollo Tyres al bijna een feit. Het bewijs is een foto waarop topman Kanwar lachend poseert naast de toenmalige minister-president van Hongarije, Ferenc Gyurcsány. De politiek leider heeft Apollo Tyres omgerekend ruim 20 miljoen euro financiële steun toegezegd als er een fabriek in Hongarije wordt gebouwd. Dat zorgt immers voor werkgelegenheid en dat is altijd een goede boodschap met verkiezingen in aantocht.

Een locatie voor een nieuwe fabriek is al in gedachten: het stadje Gyöngyös. Maar nog voor de bouw begint, trekt Apollo Tyres zich terug. Officieel is de reden de 'economische ontwikkelingen', maar er lijkt meer te spelen. De rechtspopulistische oppositiepartij Fidesz trekt fel van leer tegen de aangekondigde komst van de 'milieuvervuilende fabriek' van Apollo Tyres en de deal van politiek opponent Gyurcsány. Er wordt zelfs een lokaal referendum uitgeschreven om de bevolking erover te laten stemmen. Dat kan minstens een jaar duren. Zo lang lijken de Indiërs niet te willen wachten, ze trekken de stekker uit het project dat 900 banen had moeten opleveren.

Het ei wordt gelegd in Gyöngyöshalász

Apollo Tyres gaat op zoek naar een locatie elders in Europa. Interesse is er vanuit tientallen andere gemeenten in Hongarije en Slowakije, maar in 2009 wordt het Nederlandse Vredestein voor 175 miljoen euro overgenomen. Bijkomend voordeel: het Indiase moederbedrijf verkrijgt daarmee ook alle kennis, expertise en technieken van het hoog aangeschreven bandenmerk.

De fabriek aan het Twentekanaal krijgt een enorme impuls en groeit in korte tijd zelfs tot 1500 werknemers. Dan laat Apollo-baas Kanwar zich in 2012 ontvallen dat de grote wens van een paar jaar daarvoor, een vestiging in Oost-Europa, weer versneld op de agenda komt. Op de achtergrond wordt in Hongarije – waar sinds 2010 het Fidesz van Viktor Orbán de dienst uitmaakt – al een plan gesmeed.

In Gyöngyöshalász, een dorp op zo'n 80 kilometer ten oosten van Boedapest en slechts enkele kilometers verwijderd van de locatie die in 2008 in beeld was, tovert het gemeentebestuur 30 hectare aan weilanden om tot commerciële bouwgrond. Boeren worden voor een prikkie uitgekocht en de grond wordt binnen twee dagen via een ontwikkelaar met contacten in het gemeentehuis voor het volle pond verkocht aan Apollo Tyres.

Het journalistieke weblog Atlatszo wijdde meerdere artikelen aan de opmerkelijke gang van zaken. De bouwgronden worden bijvoorbeeld tot 'nationaal belang' verklaard, waardoor elke vorm van lokale inspraak onmogelijk wordt. Saillant, omdat uitgerekend Fidesz, de initiator van het referendum in 2009, deze werkwijze hanteert. Als een Hongaars parlementslid vraagt waar de eerdere zorgen om 'milieuvervuiling' zijn gebleven, zegt de minister dat er door de overname van Vredestein moderne en schonere technieken worden gebruikt. Het creëren van duizend banen komt nu juist goed uit. Minister-president Viktor Orban zal de fabriek in 2017 zelfs hoogstpersoonlijk komen openen.

Europese Commissie ziet geen bezwaren

Maar de hulp van de Hongaarse overheid gaat veel verder dan wat geschuif met gronden. Er is namelijk omgerekend 96 miljoen euro aan staatssteun betaald aan Apollo Tyres om het bedrijf te verleiden naar Gyöngyöshálasz te komen. Op zichzelf is dat in Hongarije geen unicum. Eerder werden grote sommen geld betaald om onder meer de bandenfabrieken Hankook Tire en Bridgestone naar Hongarije te lokken. Het verschil met tussen deze voorbeelden en Apollo-Vredestein is dat het om bedrijven uit respectievelijk Zuid-Korea en Japan gaat, dus buiten de EU.

Met het verlenen van staatssteun aan Apollo Tyres betaalt de Hongaarse overheid in feite mee aan het opvoeren van de concurrentie met Nederland, dat deel uitmaakt van dezelfde economische zone. Het gaat nota bene om een bedrijf dat een concurrent van zichzelf wordt; omdat de lonen in Hongarije nu eenmaal lager liggen dan in Nederland. En dat is wat werknemers van de fabriek in Enschede steekt.

De Europese Commissie is als toezichthouder verantwoordelijk voor het creëren van een 'gelijk speelveld' voor bedrijven binnen de EU. Ongeoorloofde staatssteun - zoals het financieren van werkgelegenheid ten koste van een ander land - is daarbij niet de bedoeling. Maar in het geval van Apollo Tyres luidt het oordeel dat er niets aan de hand is.

Gyöngyöshalász ligt in een zogeheten 'ontwikkelgebied' waar vanwege armoede en werkloosheid tot de helft van de totale investering aan staatssteun is toegestaan. Dat wordt bij de fabriek van Apollo Tyres niet overschreden. Verder ziet de Europese Commissie alleen toe op verstoring van de totale markt (dus de Europese autobandenmarkt in zijn geheel) en niet op concurrentie binnen het eigen concern. Conclusie: geen vuiltje aan de lucht.

Vier dagen voor de nieuwe regels

In het proces rond de staatssteun valt vooral op hoe berekenend en vlot er te werk is gegaan. In februari van 2014 wordt Apollo Hungary geregistreerd in het handelsregister, in april wordt de bouwgrond geclaimd, een maand later wordt het verzoek voor een 475 miljoen kostende fabriek ingediend en eind juni verstrekt de regering de 96 miljoen subsidie.

Op 27 juni is de constructie aangemeld voor de verplichte controle door de Europese Commissie, slechts vier dagen voordat er nieuwe regelgeving met betrekking tot staatssteun van kracht is. Die nieuwe regels zien onder meer strenger toe op het 'verplaatsen' van werkgelegenheid naar een ander deel binnen de EU. De vraag is of dit de toezichthouder op andere gedachten had gebracht. Volgens de beoordeling van de Europese Commissie is het doel van de opening in Hongarije een uitbreiding van werkzaamheden geweest en zijn er in de jaren daarna geen bedrijfsactiviteiten afgestoten.

De verwachtingen blijven ver achter

Dat in eerste instantie 750 (en uiteindelijk 600) werknemers van Apollo Vredestein in het voorjaar van 2020 te horen krijgen dat er bij de bandenfabriek in Enschede geen werk meer voor hen is, houdt volgens de Europese Commissie geen causaal verband met de opening van de gloednieuwe fabriek op het Hongaarse platteland drie jaar eerder. De resultaten blijven door veranderende marktomstandigheden simpelweg achter bij de hoge verwachtingen, is de uitleg die wordt gegeven voor de reorganisatie.

Of dat verband met de Hongaarse fabriek er inderdaad niet is, dat valt nog te bezien. Duidelijk is in ieder geval dat de hoge verwachtingen niet zijn waargemaakt. In 2012 verkocht de fabriek in Enschede op eigen houtje nog 5,1 miljoen banden. In 2019, toen ook de fabriek in Hongarije draaide, waren dat in totaal 5,4 miljoen banden.

Leden van de Ondernemingsraad stellen dan ook kritische vragen als begin 2020 de verwachting wordt uitgesproken om binnen vijf jaar te stijgen naar verkoop van 8 miljoen banden, blijkt uit interne stukken die in het bezit zijn van 1Twente. "Men wil meer meer banden gaan verkopen (0,7 miljoen meer) in één jaar. Dat lijkt mij erg ambitieus, waarbij gepresenteerd wordt dat de marktvraag voor banden in Europa krimpt", vraagt een or-lid zich af. De twee boodschappen lijken tegenstrijdig: de vraag vanuit de markt krimpt en toch worden er meer banden verkocht.

Transformatie naar proeffabriek

Als tegenactie legt de ondernemingsraad van Vredestein begin 2020 een alternatief plan voor aan het management van de bandenfabriek. Een scenario waarin er tot 10 miljoen bezuinigd kan worden, onder meer door het naar Amsterdam verplaatste hoofdkantoor weer terug naar Enschede te halen, minder te investeren in 'research & development' en marketing en minder voorraden vast te houden. Dat plan wordt als onhaalbaar en onrealistisch bestempeld.

Het artikel gaat verder onder de video

Enschede wordt daarentegen gepositioneerd als de nieuwe proeffabriek van Apollo Tyres, waar nieuwe technieken worden getest en vooral nog luxere banden (groter formaat, zoals voor sportauto's) worden gemaakt. Ook de banden voor landbouwvoertuigen blijven van de machines in Enschede komen, net als Airmaster (een opblaasbare spoiler die onder meer door Porsche wordt toegepast) en de Spacemaster (een opvouwbare reserveband).

Maar ook in 2020 worden al zorgen uitgesproken in hoeverre deze methode op de lange termijn houdbaar is. De Spacemaster is relatief duur. Apollo Tyres denkt dat de band binnen enkele jaren uit de productie gaat en dat er wordt geïnvesteerd in de productie van alternatieve technieken. Als voorbeeld worden 'runflat banden' genoemd, waarmee kan worden doorgereden als de bandenspanning wegvalt.

Verhaal Vredestein dooft als een nachtkaars

Maar nu, vijf jaar later, is de productie van de Spacemaster niet vervangen door andere technieken. De vraag naar de banden is, zoals voorspeld, in die tijd wel afgenomen met een factor vijf. Dat is een van de belangrijkste redenen waarom in april is gestopt met een vijfploegendienst (continurooster) en dat de contracten van 60 uitzendkrachten niet zijn verlengd.

Het is enkel de sombere voorbode van meer slecht nieuws. Als deze maand alle 500 overgebleven medewerkers worden opgeroepen voor een informatiebijeenkomst met de CEO van Apollo Tyres Europa, Benoit Rivallant, voelen velen al aan hoe laat het is. Zoals vijf jaar geleden - en ver daarvoor - is voorspeld, zijn de dagen van de iconische Enschedese Vredesteinfabriek geteld. Medio 2026, tachtig jaar nadat burgemeester Van Veen, directeur Schiff en B.F. Goodrich er hun piketpalen uitsloegen, gaat de fabriek in het havengebied dicht.