Door het Stof: indrukwekkende theatrale krachttoer die je achterlaat met een dubbel gevoel

Door het Stof vertelt het verhaal van Enschedees Gouden eeuw vanuit twee perspectieven: dat van puissant rijke fabrikanten en dat van de arbeiders die hen die rijkdom verschaften. Op een kantelpunt in de tijd: de opkomst van de socialisme en de strijd voor een menswaardig bestaan. Met als spil in die turbulentie Alphons Ariëns (‘Nee, nee, geen eerwaarde; zeg maar Alpons’), die tussen die twee werelden laveert om de stad rechtvaardiger te maken.

Actueel

Een klassiek verhaal en - als het om Enschede gaat - nogal uitgesleten. Evengoed is het een actueel verhaal; de tegenstelling tussen ‘grachtengordel-welgestelden’ (die in Enschede in het Vaneker wonen) en inwoners van de Wesselerbrink die het hoofd amper, of niet, boven water houden, is enorm. Veel van de oorlogen die nu woeden zijn terug te voeren op diezelfde klassenstrijd. Net als de polarisatie, waar we de mond vol van hebben.

Ariëns als gemangelde Gut-mensch

De paralellen tussen toen en nu liggen voor het oprapen. En dan die rol van Ariëns, de man met het hart op de goede plaats die zich dat schisma aantrekt en iets wil doen. Geweldloos, als het even kan. In het slotstuk van Door het Stof komt dat tot een aangrijpende apotheose waarin de priester terugkijkt en vaststelt dat hij met zijn inzet tekort schoot. De wereld is nog steeds een plek vol onrecht.

Hij worstelt met dat onafgemaakte werk, voor het oog van de mensen met wie hij in zijn leven te maken had. Zij zitten aan een lange tafel, als was het het laatste avondmaal, en maken met hem de balans op. Zij mild, hij verscheurd omdat de missie waaraan hij zijn leven wijdde niet is geslaagd. De priester schreeuwt zijn onvermogen naar de tafel, naar de hemel en zichzelf. En naar de zaal. Het is zowel een oproep als aan aanklacht.

De rozenkrans met het corpus

Een aangrijpend moment, misschien ook om al die prominenten en welgestelden in het publiek; de kaartjes voor Door het Stof zijn niet goedkoop. Alsof Ariëns wil zeggen: ‘Neem dit mee, als je maandag weer aan het werk gaat.’ Onrecht doet pijn. Grote verschillen leiden tot revolutie. En, nee, de wereld wordt geen paradijs, maar pogingen om dat dichterbij te brengen doen er toe. Ook als je daarbij gemangeld wordt en niet bereikt wat je hoopt.

Dat feodale is allerminst van het toneel verdwenen, het heeft alleen neo-liberale trekken gekregen. De strijd om rechtvaardigheid gaat nog steeds gepaard met offers. Ariëns (‘Zeg maar Alphons’) verwijst in die slotscène naar zijn voorbeeld, in zijn hand de rozenkrans met het corpus aan het kruis. Veel treffender wordt het niet.

Uitgekiend

Het verhaal is indrukwekkend verpakt: twee spiegelvertellingen in twee zalen, acteurs die van scènes in de ene naar die in de andere moeten rennen, decors om van te watertanden. Zang, muziek, licht, spel en timing; het klopt allemaal (Danny Westerweel als Ariëns, maar ook Ellen Pieters en Jan Oldigs als arbeiders Bette en Bats - fenomenaal).

Strak, klassiek, minimalistisch en nogal afstandelijk bij de fabrikantenfamilie. Levendig, volks, groots en meeslepend bij de arbeiders. Bij beide een uitgekiende opening. Ingetogen bij de rijken, tot de zaal in de gaten heeft dat de voorstelling begint. Het themalied bij de arbeiders, dat werkelijk van het toneel afspat.

Een wel erg lang draaiend toneel

De keus om in twee zalen tegelijkertijd te spelen - hetzelfde verhaal in een ander perspectief - lijkt zich hier en daar te wreken. Zowel in het Wilmink als het Muziekcentrum zakt de voorstelling af en toe wat in. Vermoedelijk het gevolg van de tijd die acteurs nodig hebben om zich van de ene zaal naar de andere te reppen. Het leidt bijvoorbeeld tot een draaiend decor in het Wilmink - toch al niet de meest creatieve vondst - dat wel erg lang blijft tollen.

Karikaturen

Op andere momenten heeft Door het Stof iets van een klucht die een wat al te karikaturaal beeld van de historie neerzet. Aardig, grappig bij tijd en wijle, maar niet heel geloofwaardig. Burgemeester Van der Zee, de slager van Atjeh, is er een voorbeeld van. Hij buldert, zwaait met zijn sabel en marcheert op en af als in een slapstick.

Iets dergelijks geldt ook voor de opgevoerde fabrikanten, die hardvochtig en ver van de werkelijkheid zwelgen in een bubbel van rijkdom. Zeker: geen enkele staking uit dat Twentse textielverleden haalde iets uit. Ze liepen stuk op een bondje van steenrijke baronnen die de poorten van hun fabrieken dichthielden totdat de stakende meute brak en met hangende pootjes terugkeerde.

Meer dan uitbuiting en zelfverrijking

Maar dat is één kant van de medaille; de werkelijkheid was een stuk genuanceerder. Die baronnen spraken dialect onder elkaar, koesterden de volkse cultuur van de Tukkers, bouwden niet alleen povere afdakswoningen maar ook relatief aangename tuindorpen, legden parken aan en regelden gezondheidszorg.

En het waren diezelfde baronnen die zich in de Tweede Wereldoorlog eensgezind tegen een collaborerende Amsterdamse Joodse raad keerden en Leendert Overduin de middelen gaven om duizend vervolgde Twentenaren de oorlog door te slepen. Die Twentse Gouden Eeuw dreef op meer dan alleen uitbuiting en zelfverrijking.

Enschede wentelt zich graag in dat narratief van onderdrukking wordt daarin op haar wenken bediend. Tegelijkertijd koketteert de stad met haar verleden en smacht ernaar weer een economische grootmacht te zijn. Die tweeslachtigheid wordt in Door het Stof niet belicht.

Toch: een staande ovatie

Natuurlijk, het past niet allemaal in een voorstelling. Ook niet als je ‘m zo groots opzet als deze. Maar de makers hebben een paar keuzes gemaakt die net wat te makkelijk zijn. Dat zit ‘m in zo’n draaiend podium, de karikaturen van historische figuren en een wel erg uitgesponnen dramaturgie in scènes met revolvers en de Romeo-en-Julia-achtige dood van twee geliefden. Ofschoon je daar ook een knipoog in kunt zien.

Als het gaat om de techniek en het vakmanschap in deze productie, dan is een staande ovatie op zijn plaats. Dat geldt zeker voor de slotsom, de verzoening, die nadrukkelijk in het derde en laatste bedrijf doorklinkt. Daarin wordt deze historische voorstelling uiterst urgent en actueel.