In Depot: de dankbaarheid van Twentse boeren jegens de grondlegger van het patriottisme
‘Free, free at last!’ Beroemde slotwoorden van een al even beroemde toespraak van Martin Luther King uit 1963, maar het had zomaar de hartekreet kunnen zijn van Twentse boeren in 1783. Het jaar waarin de drostediensten in Overijssel - en vooral Twente - definitief werden afgeschaft.
Dat was met name te danken aan Joan Derk baron van der Capellen tot den Pol (1741 - 1784), een edelman en politicus uit oost-Nederland die wordt beschouwd als de grondlegger van het patriottisme. Het zijn van die begrippen - drostediensten en patriotten - waar we inmiddels amper de betekenis nog van kennen. Maar dat was destijds wel anders…
Drostediensten
Twentse boeren waren eeuwenlang verplicht om twee keer per jaar diensten te verrichten voor de drost, dat was de vertegenwoordiger van het openbaar bestuur. Verantwoordelijk voor van alles en nog wat: van het handhaven van de openbare orde en rechtspraak tot verdediging van zijn gebied en het beheer van dijken en waterwegen. Machthebbers, die niet zelden ongestoord hun gang konden gaan.
Die drostediensten werden in 1651 officieel afgeschaft, maar daar hadden de drosten van Twente geen boodschap aan. De Staten van Overijssel deed een aantal pogingen om die afschaffing er ook regionaal door te krijgen, maar zonder succes; die drosten waren te machtig.
Populist avant-la-lettre
Het was Joan Derk van der Capellen tot den Pol die in 1778 een felle rede voerde over de onwettigheid van die drostediensten. Hij had die rede tevoren laten drukken en als pamflet verspreid. Je zou Van der Capellen tot den Pol een populist avant-la-lettre kunnen noemen: de gevestigde orde had de pest aan hem, het volk droeg hem op handen.
Hij wist als geen ander de massa-media van die tijd in te zetten voor zijn ideeën; naast drukwerk en pamfletten die hij gratis verspreidde, maakte hij bijvoorbeeld ook gebruik van toneel om zijn ideeën breed te verspreiden. Daarmee zaagde hij aan de poten van de achterkamertjespolitiek, waar hoge heren akkoorden sloten zonder het volk erin te betrekken, en introduceerde hij zoiets als ‘publiek debat’.
De patriotten
Patriotten waren burgers van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden - het Nederland uit die tijd - die democratisering wilden. Het beleid van Stadhouder Willem V, prins van Oranje-Nassau, was een drama en daar moest paal en perk aan worden gesteld, vonden zij.
De beweging kwam aan het eind van de 18e eeuw op en leidde tot toenemende spanningen tussen conservatieve Oranjegezinden en progressieve, republikeinse krachten in de samenleving, die meer zeggenschap voor het volk en vrijheid van meningsuiting wilden. De patriotten bewapenden zich, er braken gevechten uit die zelfs uitmondden in een korte burgeroorlog.
De gewapende patriotten trokken toen nog aan het kortste eind, mede door ingrijpen van het leger van Pruisen, waar de zwager van Willem V koning was. De patriotten waren uitgespeeld. Na de Franse revolutie en de Franse bezetting van de Nederlanden werd de Bataafse Republiek uitgeroepen (1795 - 1808), waarmee een deel van het patriottische gedachtengoed werd verwezenlijkt. Pas in 1844 kwam het, met een nieuwe generatie bestuurders onder leiding van Johan Rudolph Thorbecke, tot een nieuwe grondwet en een rechtstreeks gekozen Tweede Kamer.
De rede over die middeleeuwse en illegale drostepraktijken - met name de gedrukte variant ervan - leverde hem een schorsing van vier jaar op. Hij had die diensten vergeleken met slavernij en de drosten schurken genoemd en dat was tegen het zere been. Het weerhield Van der Capellen tot den Pol niet van nieuwe publicaties of voortzetting van de strijd tegen de drostediensten.
Gedenkpenning en een geschonden graf
Na afschaffing waren de Twentse boeren hem zo dankbaar dat zij een gedenkpenning lieten slaan. Van der Capellen tot den Pol kreeg een gouden exemplaar aangeboden. Daarnaast zijn er enkele zilveren munten geslagen; eentje is in bezit van de Enschedese MuseumFabriek.
Van der Capellen tot den Pol overleed een jaar later en werd bijgezet in een grafmonument in Gorssel. In 1788 - vier jaar later - werd dat monument door Oranjegezinde militairen opgeblazen. De stoffelijke resten van de grondlegger van het patriottisme en zijn vrouw waren op dat moment al in veiligheid gebracht; de spanning tussen Oranjegezinden en patriotten was groot. Beide kisten zijn vermoedelijk overgebracht naar kasteel Rechteren, even buiten Dalfsen aan de Vecht.
Lees verder onder de afbeelding.
Dat kasteel werd destijds bewoond door Rudolf Christiaan van Rechteren, die sympathieën koesterde voor het gedachtegoed van de patriotten. Zijn zoon (Jacob Hendrik) stond, met Thorbecke, aan de basis van de parlementaire democratie, waarin de stem van het volk bepalend werd voor bestuur en beleid.
Elke week lichten collectiebeheerder Edwin Plokker en 1Twente-verslaggever Ernst Bergboer een object uit het depot van de Enschedese MuseumFabriek. Dat depot is een verhalen-kabinet: al die objecten vertellen stukjes Twentse geschiedenis - oeroud èn kakelvers. Meer zien en lezen? In het dossier op de website van 1Twente vindt je alle afleveringen.
