In Depot: de spreekmachine

Behalve muziekinstrumenten en die phonografen startte Van Baaren ook een handeltje in porselein, samen met boekhandelaar C.G. Campagne.. Inmiddels liggen de herdenkingsborden van H.F. van Baaren en C.G. Campagne - vaak luchtig van aard - in verschillende musea en bij antiekhandelaren.

Revolutionair

Een spoel met een veer, die je moet opwinden. Een vliegkogel om ervoor te zorgen dat de aandrijving gelijkmatig is. Een wasrol, die je om de spoel schuift. Een naald en een grote hoorn, bedoeld om op te nemen en af te spelen. Het principe van de phonograaf is eenvoudig. En, vergeleken met een mobieltje tegenwoordig kan, dat is te horen ook.

Maar begin vorige eeuw was het een revolutionair apparaat. Niet zo spectaculair als de komst van het vliegtuig en de stapsgewijze overwinning op het luchtruim, maar toch. Voor het eerst konden we geluiden vastleggen, waar we tot dan toe alleen ons geheugen hadden. Audio was niet langer vluchtig, gedoemd om meteen weer te verdwijnen.

Onzichtbare geluidsgolven werden gevangen in was. Dat was ons tot dan toe alleen met beeld gelukt, in verf en (ook nog niet zo lang) chemicaliën op een lichtgevoelige plaat. Het eerste gebrabbel van je baby, de bromstem van opa, de zang van vogels of het mannenkoor tijdens de nacht mis; net als foto’s kon je onvergetelijke momenten (die toch vroeg of laat vergeten worden) eindeloos terughalen.

Nou ja, eindeloos… Die wasrolletjes waren kwetsbaar. De naald die het geluid in groeven in het relatief zachte materiaal schreef, sleet het er ook weer uit. Maar het was een begin; ook de compactdisc van veel latere datum heeft het eeuwige leven niet, weten we inmiddels.

‘Laatste letters niet inslikken’

De phonograaf die de Enschedese MuseumFabriek in bezit heeft, is afkomstig van de plaatselijke HBS. Hij werd geleverd met een persoonlijke brief van muziekhandelaar Van Baaren. Die bevatte een gebruiksaanwijzing en advies op maat. Inspreken ging het best op ‘vuistafstand’ van de toeter. Daarin is niet veranderd; wij zeggen hetzelfde tegen gasten in onze studio.

Een ander advies van Van Baalen, die uit het Westen des lands afkomstig was, is vermoedelijk minder universeel en vooral afgestemd op de specifieke Twentse gebruiker. ‘Men moet de laatste letters der woorden niet inslikken, maar luid en duidelijk voor in de mond spreken’.

Geschiedenis in porselein

Van Baaren schreef, met boekhandelaar Campagne, ook geschiedenis met porselein. Het tweetal ontwierp en verkocht handgemaakte herdenkingsbordjes, die inmiddels sjiek antiek zijn. Met titels als ‘Kolennood’, ‘Mislukte revolutie’ en ‘Tijdperk van O.W.ers en smokkelaars’. Om op te hangen, niet om van te eten.

‘Mislukte revolutie’ uit 1918 bevat volgens de omschrijving een afbeelding van de net gekroonde Koningin Wilhelmina in de gouden koets. Daaronder een spreuk: ‘De uitwerking van Troelstra's woorden heeft bewezen dat Nederland voor geen revolutie hoeft te te vreezen’. Dat is een verwijzing naar de zogeheten ‘vergissing van Troelstra’, die in 1918 opriep tot een socialistische revolutie zoals die ook in Rusland en Duitsland had plaatsgevonden. In Duitsland betekende die het einde van de monarchie.

Troelstra’s poging stierf na een week een stille dood. Tot een revolutie is het in Nederland nog altijd nooit gekomen.

Oorlogsprofiteurs

De MuseumFabriek heeft een exemplaar van ‘Tijdperk van O.W.ers en smokkelaars’ in bezit, uit diezelfde periode. Daarop een ode-met-een-knipoog aan de smokkelcultuur in de grensstreek ten tijde van de Eerste Wereldoorlog, toen er goud geld te verdienen was met clandestiene grenshandel in thee, koffie, sla-olie en meel. O.W. staat voor ‘oorlogswinstmaker’, een scheldwoord voor oorlogsprofiteurs.

Met gevaar van mijn leven
heb ik aan vreemden gegeven
wat ons volk niet had.
Ik heb nu als belooning
een paleis als een koning:
wie doet me wat.