BOOS, de Kunstenbond en de Onderwijsinspectie richten hun pijlen op de Enschedese AKI: wat is er loos?

Dat er sprake is van een angstcultuur en een sfeer van intimidatie op de Enschedese creatieve academie is inderdaad geen nieuws. Al een jaar of vijf doen zich incidenten voor waaruit je dat kunt opmaken. En het was vorig jaar ook de conclusie van een onderzoek naar een paar van die incidenten. Zij het wat diplomatieker verwoord. Mismanagement of ‘wanbeheer’, zoals de Kunstenbond het verwoordt, werd in de voorgaande jaren minder prominent benoemd.

Onderzoek Onderwijsinspectie

Voor de Onderwijsinspectie zijn de signalen van met name de Kunstenbond aanleiding om een onderzoek te starten. Dat onderzoek richt zich primair op sociale veiligheid, maar ook de kwaliteit van het onderwijs wordt door de inspectie onder de loep genomen. De AKI en ArtEZ begrijpen weinig van alle ophef. En evenmin waarom de Kunstenbond zich met de kwestie bemoeit. Kritiek van studenten die naar de media stappen, wordt als ‘ondermijnend’ ervaren.

BOOS

Om die reden wilde AKI/ArtEZ ook geen medewerking verlenen aan BOOS, het BNNVARA-programma dat donderdag een aflevering aan de Enschedese kunstacademie wijdt. De school is tot op heden evenmin ingegaan op uitnodigingen tot een gesprek met de Kunstenbond, zegt Peter van der Bunder van die bond. Sterker: hij werd geweerd bij een bijeenkomst, waar hij naar eigen zeggen alleen even kennis heeft gemaakt. Ook na afloop was er geen opening voor verder gesprek. Kanttekening: op diezelfde dag kwam ook BOOS opnamen maken. De sfeer was gespannen.

Dat de Kunstenbond - de vakbond voor kunstenaars - zich in de situatie mengt, is toch niet zo vreemd. Veel kunstdocenten geven in deeltijd les en zijn daarnaast actief als kunstenaar, en vaak lid van die bond. Ook studenten zijn er lid.

Boodschap komt niet aan

In de laatste week van april belegde de AKI-directie een bijeenkomst met studenten en medewerkers. Directe aanleiding was een verzoek van BOOS om mee te werken aan een aflevering over de situatie op de academie, enkele dagen eerder. 1Twente beschikt over een audio-opname van die bijeenkomst, waarin onder meer studenten gewaarschuwd werden voor deelname aan de opnamen van BOOS. Het programma zou enkel uit zijn op een rel en deelname zou consequenties kunnen hebben voor een toekomst in het werkveld.

Aan bod kwam verder - uitgebreid - regelgeving voor hbo-onderwijs en de daaraan gekoppelde financiering. De boodschap: een onderdeel van de AKI voldoet daar niet aan en als dat niet verandert, gaat de geldkraan dicht. Daar wordt aan gewerkt, maar een deel van het personeel ‘in de keuken’ ligt dwars.

Een boodschap die, gelet op het rumoer in de zaal en de reactie daarop van de AKI-directeur die uitleg gaf, bij een deel van de aanwezigen niet aankwam. Daar zit boosheid en zorg, en ook uit reacties na afloop blijkt dat dat deel van de AKI-gemeenschap zich (andermaal) niet gehoord voelde. De audio-opname en die reacties na afloop wekken niet de indruk van een sfeer waarin ‘steeds meer wederzijds vertrouwen’ is, zoals ArtEZ/AKI in een reactie stelt. Integendeel.

Anarchistisch bolwerk in hbo-systeem

De AKI wortelt in een, ook in kunstacademie-kringen, uitgesproken anarchistische visie op de ontwikkeling van aanstormende kunstenaars. En dus ook op kunstonderwijs. ArtEZ lijkt die eigenzinnigheid te erkennen; in het onderwijsprogramma van de academie wordt de Enschedese vestiging ook expliciet zo beschreven. Twintig jaar geleden bloeide je op bij die vrijheid, of je werd er knettergek van, als je de verhalen van oud-AKI-studenten mag geloven.

De AKI valt sinds 2002 onder ArtEZ en is dus al geruime tijd geen zelfstandige academie meer. Het lijkt de hbo-koepel de laatste jaren steeds lastiger te vallen om de eigenzinnigheid van weleer, die nog altijd in het dna van de AKI zit, ook echt een plek te geven.

Top-down, geen zelfreflectie

Uit bijvoorbeeld die eerder genoemde audio-opname van de bijeenkomst met studenten en medewerkers, maar ook uit alle verhalen die vertegenwoordigers van die groepen vertellen, komt steeds eenzelfde beeld naar voren: bij kritiek op beleid gaan de luiken dicht. Zorgen worden niet gehoord, de kritiek wordt harder, tot BOOS op de stoep staat.

Dat sluit aan bij de constateringen in het onderzoeksrapport dat vorig jaar juni verscheen. Het was bureau Hofman die het onderzoek deed, overigens in opdracht van ArtEZ zelf. Aanleiding was een aantal gerechtelijke geschillen met docenten en een student, die de scholenkoepel alle verloor.

Hofman constateerde onder meer een top-downcultuur waarin niet met, maar vooral over elkaar werd gepraat. Er was geen aanspreekcultuur en het ontbrak aan zelfreflectie. De criticaster als probleem. Medewerkers gingen confrontaties uit de weg, ergernissen bleven onderhuids en werden opgekropt.

De Kunstenbond heeft er, anders dan ArtEZ zelf, geen vertrouwen in dat de huidige directie dat schip nog vlot gaat kunnen trekken. Datzelfde geldt voor een flinke groep studenten en docenten - voormalige en huidige - die zich zorgen maken over ‘hun’ AKI en zo nu en dan daarover de koppen bijeen steken.

Acht weken geen les

De onderwijskundige zorgen gaan over gaten in het rooster, onder meer door een gebrek aan docenten (ziek of vertrokken). Verschillende studenten meldden dat zij rond de jaarwisseling acht weken lang geen les hebben gehad. ArtEZ besloot in april tot een studentenstop voor het aankomende jaar op de afdeling Fine Art. Eerder werd bekend dat er voor dat jaar een tekort aan atelierruimte dreigt.

Studenten klagen dat zij niet het onderwijs en de faciliteiten krijgen die hen zijn toegezegd. Een aantal overweegt een overstap naar een andere academie, anderen willen lesgeld terug en compensatie. Ouderejaars houden zich een beetje koest en zingen de rit maar uit: het afstuderen wacht. Maar ook die zijn het gerommel en de sfeer meer dan zat en zij stappen straks dolgelukkig voor het laatst de schoolpoort uit.

Een derdejaarsstudent Fine Art wil toch ook een lans breken voor de AKI. Iemand moet dat doen. "Ik heb ook kritiek en heb petities ondertekend. Maar uiteindelijk is dit ook een school, weet je. En er werken hier goede docenten, die hun best doen en het beste met de school voorhebben. Voor hen vind ik alle ophef sneu." De schilderlessen zijn prima, wat hem betreft. Hij heeft zijn studiepunten op zak en laat de rest een beetje van zich afglijden.

Een heksentoer

Alles bij elkaar heeft het er alle schijn van dat ArtEZ, een hbo-instelling die als alle andere moet voldoen aan hbo-regels, de sleutel nog niet gevonden heeft om een van oudsher ècht eigenzinnige kunstopleiding de ruimte te geven waarin die eigenzinnigheid ook kan blijven bestaan. Of, dat kan ook, hem om te smeden tot iets dat wat makkelijker inpasbaar is.

Dat is ook een heksentoer. Creatieve en autonome geesten - precies dat soort dat de AKI van oudsher aantrekt - druk je niet zo gemakkelijk in een onderwijssysteem. Beter gezegd: niet. Dat is de kracht van een kunstopleiding (en van kunst in het algemeen), maar het levert bestuurders maar al te vaak hoofdpijn op.

Voor ArtEZ is de vraag of de huidige koers, die ‘de goede weg’ zou zijn, inderdaad de juiste is. Enschede mag hopen dat onafhankelijke geesten de stad ook in de toekomst weten te vinden, omdat daar een eigenzinnige kunstopleiding is gevestigd. Het heeft de stad veel gebracht.

De Onderwijsinspectie verwacht maanden nodig te hebben voor het onderzoek naar sociale veiligheid en onderwijsklimaat. Een rapport wordt op z’n vroegst eind dit jaar verwacht.