Prangende vraag: hoe beperken we wateroverlast in Enschede tot een minimum?

De problemen met het regenwater hebben vooral te maken met de ligging van Enschede. De stad ligt op de flank van een stuwwal, waardoor er een aanzienlijk hoogteverschil van maar liefst 44 meter is tussen de oost- en westkant van Enschede. Ook is de Enschedese ondergrond van leem. Bij een ondergrond van leem kan het water niet goed infiltreren in de grond, waardoor het water op de oppervlakte blijft. Daarnaast heeft het hoogteverschil effect op de stroom van het regenwater. Mocht er een zware hoosbui vanuit het oosten over Enschede trekken, dan stroomt al het regenwater via het rioolstelsel en de straten naar de lager gelegen gebieden in het westen van de stad.

Enschede heeft in bepaalde delen van de stad een gemengd riool. Bij dit type riool stroomt het afval- en regenwater, in tegenstelling tot moderne rioleringssystemen, door dezelfde pijp. In de wijken met een gemengd riool bevinden zich onvoldoende beken en vijvers die oppervlaktewater kunnen bergen. De hoeveelheid aan regenwater is tevens te groot om op te kunnen vangen in dit type riolering. Bovendien kan het water de grond niet in trekken vanwege veel verharding. Ook helpt het de wijken met een gemengd riool niet dat een hoog percentage van het oppervlakte verhard is. Door de verharding kan het water niet opgenomen worden in de grond.

In Enschede ligt 304 km aan gemengd riool. Het gemengd riool is vooral aanwezig in de oude wijken van de stad. Vooral in Stadsveld, Pathmos en het centrum ligt veel gemengd riool. Hier is de wateroverlast dan ook het grootst. Een voorbeeld is de overlast bij De Heurne/Oldenzaalsestraat, waar het water door de extreme regenval door de straten klotste.

De laatste jaren heeft Enschede meerdere keren last gehad van zware hoosbuien. Rondom het Enschedese wegennet liepen belangrijke toegangswegen onder water. Op 26 augustus 2010 ging het helemaal mis: toen viel er ongeveer 30 mm regen binnen een uur. Het riool kon deze hoeveelheid regenwater niet aan, met een grote chaos als resultaat. Door het wegvallen van de Prinsessetunnel en de Volksparktunnel, liep het verkeer helemaal vast.

De Gemeente Enschede heeft in 2013 een risicoanalyse gedaan. Er zijn rekenmodellen toegepast om te kijken waar de regenwateroverlast het hevigst is. Bij dit onderzoek werd er gekeken naar een aantal criteria die bepaalden waar het risico het grootst was. Allereerst werd gekeken naar de veiligheid en gezondheid; is er gevaar voor mens en gezondheid? Verder werd er gekeken naar de bereikbaarheid van de wegen. De Prinsessetunnel en Volksparktunnel kwamen allebei naar voren als locaties waar het risico groot is. Op basis van de onderzoeksresultaten is de Volksparktunnel aangepast, zodat de tunnel bereikbaar blijft.

Bij de Prinsessetunnel is dit niet het geval: “Het is moeilijk te voorkomen dat de Prinsessetunnel onderloopt met water. We hebben ons daarom voornamelijk op veiligheid gericht. We hebben ervoor gezorgd dat de tunnel automatisch wordt afgesloten voor het verkeer bij zware regenval. Je wilt voorkomen dat er mensen in het water komen”, zegt Koen Wagelaar, ontwerper waterhuishouding bij gemeente Enschede. Wanneer er zich in de tunnel te veel water ophoopt, krijgen de gemeente en de hulpdiensten een bericht. Daarnaast gaan alle stoplichten voor de tunnel op rood, waardoor er geen gevaar is dat auto’s vast komen te zitten. “Het verkeer wordt dan automatisch omgeleid naar de Volksparktunnel, zodat het verkeer toch aan de andere kant van het spoor kan komen.”

Bij de Volksparktunnel was het wél mogelijk om wat te doen aan de overlast: “We hebben een extra riool laten aanleggen, zodat de tunnel een eigen afvoer heeft”, zegt Wagelaar. In de tunnel zijn ook een aantal roosters geplaatst die ervoor zorgen dat het water direct het riool instroomt. Dankzij de aanpassingen kan de tunnel tegenwoordig buien van 50 mm neerslag per uur verwerken. Bij meer regenval kan er alsnog water in de tunnel stromen.

Een bui van uitzonderlijk zware omvang viel in 2014 in het Duitse Münster, zo’n 75 km van Enschede. Toen viel er in een zeer korte tijd 220 mm regen. De wegen van Münster veranderden in kolkende rivieren. Volgens Wagelaar kun je weinig maatregelen treffen tegen die extreme hoeveelheid aan regen: “Daar is bijna niks voor te ontwerpen. Zulke hoeveelheden water kun je niet afvoeren. Dan moet je er vooral voor zorgen dat jij en eventuele hulpbehoevende mensen in jouw omgeving in veiligheid zijn.”

Door de klimaatverandering is er in de toekomst meer kans op extreem weer. Op dit moment werken alle Twentse gemeenten samen via het netwerk Twents Waternet. Hier kijken de gemeenten samen naar zogenaamde klimaatadaptatie: het aanpassen en voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering. Zo wordt er gekeken naar wateroverlast, maar ook naar zaken als droogte en hittestress. Met stresstesten wordt gekeken naar de impact van regenbuien.

Het KNMI voorspelt dat de hoeveelheid neerslag zal toenemen ten gevolge van de klimaatverandering. In Enschede zijn er de afgelopen jaren al een aantal zware regenbuien geweest. Uit meetgegevens van het KNMI komt naar voren dat er sinds 2010 elf buien zijn geweest waarbij er meer dan 15 mm regen is gevallen. De stad werd op 26 augustus 2010 het zwaarst getroffen, toen viel er rond de 30 mm aan regen. In de zomermaanden ligt de temperatuur hoger waardoor de kans op extreme buien toeneemt.

De steden bestendig maken voor klimaatverandering is niet alleen een zaak voor de gemeenten. Bewoners en bedrijven kunnen ook zelf maatregelen nemen om de wateroverlast te verminderen, bijvoorbeeld met een regenton en minder bestrating in de tuin. “De openbare ruimte vormt slechts een derde van het totale oppervlakte in Enschede, daar kunnen wij natuurlijk niet al het water bergen. Daarom is het belangrijk dat particulieren en bedrijven ook kijken hoe zij water kunnen bergen op hun kavels,” zegt Wagelaar. De gemeente Enschede heeft afgelopen week een website gelanceerd waar bewoners en bedrijven inspiratie op kunnen doen om hun leefomgeving klimaatbestendig te maken.

Hogeschool Saxion is bezig met het klimaatbestendig maken van de omgeving. Het schoolplein ziet er wat kaal uit. Het is een betegelde vlakte waar weinig kleur en groen te zien is. De onder gekladde oranje bankjes zien er troosteloos uit. Op het plein staat een beeldbepalend kunstwerk. ,,Die blijft gewoon staan, hoor”, zegt Kristoff Derveaux, docent Civiele Techniek van Hogeschool Saxion. Samen met studenten van de opleiding Civiele Techniek zijn er een aantal ontwerpen gemaakt om het plein klimaatbestendig te maken.

Volgens Derveaux zijn er een aantal problemen met het huidige plein: ,,Op een zonnige dag is het hier niet aangenaam om te vertoeven, omdat het hier veel te warm wordt.'' Ook is er sprake van wateroverlast bij zware regenval. ,,Elke druppel regen die nú valt, stroomt direct de riolering in. Wat vooral bijdraagt aan de wateroverlast in de omliggende straten en de Prinsessetunnel.”

De plannen die er liggen zijn bedacht door studenten van de opleiding Civiele Techniek. De nadruk ligt vooral op veel groen. Volgens Derveaux is het belangrijk om het plein zo duurzaam mogelijk in te richten. Eén van de aanpassingen is waterdoorlatende verharding; tegels waar water beter door wordt afgevoerd. Maar is het niet beter om alleen maar groen op het plein te hebben? Nee, zegt Derveaux: ,,Verharding is echt nodig. Studenten moeten makkelijk naar binnen kunnen komen en daarnaast moeten alle ingangen bereikbaar blijven voor de hulpdiensten.”

Het overtollig regenwater wordt op het schoolplein afgevoerd naar een wadi. Een wadi is een soort verlaging in het maaiveld waar voor kortere tijd water kan worden opgeslagen. “De waterdoorlatende verharding voert regenwater af naar de wadi. Pas wanneer de wadi vol is wordt het water afgevoerd naar het riool,” zegt Derveaux. In de wadi komen betonnen trapjes, die gebruikt kunnen worden als collegeruimte.

Derveaux is positief over het effect van de maatregelen: “Met deze plannen kunnen we buien van 40 mm in het uur aan.” Toch is het lastig om je voor te bereiden op nog extremere buien: “Er zal altijd wel een bui zijn die zwaarder is dan we hadden verwacht en zal wél voor overlast zorgen. We moeten de overlast tot een minimum beperken.”

Het klimaatbestendig maken van de samenleving staat inmiddels ook op de landelijke agenda. Vorige week kondigde minister Cora van Nieuwenhuizen (Infrastructuur en Waterstaat) tijdens een werkbezoek aan Enschede een wetsvoorstel aan om 300 miljoen euro vrij te maken voor klimaatadaptatie. Zij wil het geld gebruiken voor maatregelen tegen wateroverlast en droogte. Wagelaar is blij met dit voorstel: “Bijdragen vanuit de landelijke overheid helpen mee dat je op korte termijn de stadssituatie minder kwetsbaar kunt maken.”