De schaduwzijde van succes: hoe Twentse textielfamilies verwikkeld waren in slavernij via katoenplantages
Het is een verhaal dat niet vaak belicht wordt en deels nog verborgen is, maar deze zaterdag doet journalist en schrijver Griselda Molemans er iets van uit de doeken bij de Enschedese Museumfabriek: de link tussen Twentse textielfamilies, de Nederlandse Handel-Maatschappij en slavernij op katoenplantages. Een lezing met de veelzeggende titel ‘Verwikkeld in katoen’.
Ze is journalist, schrijver, presentatrice, docent en van huis uit archeologe. En alsof dat nog niet genoeg is, deed ze daar de afgelopen anderhalf jaar iets bij in haar vrije tijd. Griselda Molemans dook in archieven om onderzoek te doen naar de verborgen connecties tussen slavernij op katoenplantages en de Twentse textielindustrie.
Verwikkeld in katoen
Wat begon als een vermoeden, groeide uit tot een gelaagd onderzoek. “De eerste contouren kwamen snel naar boven, maar de echte verrassingen lagen in familiearchieven zoals op landgoed Zonnebeek, waar bijvoorbeeld de familie Van Heek haar stukken bewaart”, aldus Molemans. Al snel werd ook duidelijk dat deze familiegeschiedenissen verweven waren met bredere netwerken van handel, macht en investeringen die de textielindustrie in Twente mogelijk maakten.
De motor achter de industrie: de Nederlandse Handel-Maatschappij
Een belangrijke spil in dit verhaal is de Nederlandse Handel-Maatschappij (NHM). Zonder deze organisatie was er namelijk misschien geen textielindustrie in Nederland geweest. De NHM, opgericht in 1824 met steun van de Nederlandse staat én het koninklijk huis, is de aanstichter van de textielindustrie. Molemans: “Ze waren veel meer dan een handelsorganisatie: het was een investeringsmaatschappij. Zij hebben heel veel geld geïnvesteerd om personeel te werven en fabrieken te kunnen openen.”
Lees verder onder de afbeelding.
Zo werd Twente, mede door de gunstige ligging en het overvloed aan arbeiders, aangewezen als broedplaats voor industriële groei. Toen België zich afscheidde, raakte Nederland achter op industrieel gebied. Innovaties zoals de schietspoel kwamen uit het zuiden en werden omarmd in Twente. De NHM speelde daar direct op in. “Ook het koningshuis had er belang bij”, legt de onderzoeker uit. “Na de Franse tijd waren de Oranjes praktisch bankroet. Investeren in industrie betekende ook investeren in hun eigen toekomst.”
Amerikaanse Burgeroorlog
De meeste katoen kwam uit de zuidelijke staten van Amerika: Louisiana, Georgia, Missisippi en Texas. Daar werd massaal geplukt op grote plantages, waar miljoenen tot slaaf gemaakten dwangarbeid verrichtten. “Door de vele handen voor het werk was de kostprijs heel laag”, legt Molemans uit. “Die lage kostprijs van katoen was een belangrijke economische factor in het Twentse succesverhaal.”
De ‘oneindige’ stroom van katoen uit de Verenigde Staten stokte toen een burgeroorlog uitbrak. En die burgeroorlog had alles te maken met de katoenplantages. Vanuit Noord-Amerika ontstonden abolitionistische stromingen die de dwangarbeid en slavernij onmenselijk vonden en af wilden schaffen.
Zuid-Amerika dacht daar anders over. Dat meningsverschil escaleerde en veranderde in een vier jaar durende oorlog van 1861 tot en met 1865. Door de oorlog worden de zuidelijke havens geblokkeerd, en daarmee raakt de aanvoer van katoen abrupt in gevaar. “In de Twentse archieven zie je de paniek toeslaan”, licht de onderzoeker toe. “Wat als de toevoer stopt?”
Alternatieve katoenproductie
En wat werd gevreesd, dat gebeurde. Er moesten alternatieven worden gezocht in eigen koloniën. Nederlands-Indië, Suriname en het eiland Sint Eustatius moesten katoen leveren om de fabrieken in Twente draaiende te houden. “Hoewel de opbrengst beperkt was, zijn deze gebieden de levensader voor de Twentse textielindustrie geweest. Als er geen katoen naar Twente was gekomen, dan was de boel stilgevallen en waren bedrijven misschien wel failliet gegaan.”
Lees verder onder de afbeelding.
Maar ook op deze nieuwe plekken ging het niet zonder dwang. “Dat is een blinde vlek in onze Nederlandse geschiedenis”, vertelt Molemans. Ze ontdekte documenten in Nederlandse archieven waaruit blijkt dat plantage-eigenaren in Suriname in paniek raakten toen slavernij in 1863 formeel werd afgeschaft. De oplossing: tien jaar verplicht doorwerken als zogenaamd ‘vrije arbeider’, vaak tegen een hongerloon. “De échte afschaffing was pas in 1873”, meent Molemans. “Tot die tijd was het een systeem met een andere naam, maar dezelfde uitbuiting.”
Bewustwording en betrokkenheid
De Twentse textielfamilies en fabrikanten wisten volgens de onderzoeker maar al te goed dat de katoen door tot slaaf gemaakten werd geplukt. “Kennelijk speelde dat niet zo’n grote rol voor hen. In hun correspondenties gaat het vooral over het wegvallen van het goedkope katoen. Niet over het menselijk leed erachter.”
Molemans pleit daarom voor bewustwording, maar ook voor betrokkenheid. Ze stelt voor dat nazaten van Twentse textielfamilies zich actief verbinden aan het slavernijmuseum dat in 2030 in Amsterdam opent. “Misschien bezitten ze documenten of voorwerpen die ze kunnen exposeren. Of bijvoorbeeld het dialoog aangaan met nazaten van tot slaaf gemaakten. Niet om schuldigen aan te wijzen, maar om geschiedenis onder ogen te komen en te kijken wat we samen achter de komma kunnen neerzetten.”
Lezing in de Museumfabriek
Deze zaterdag, 28 juni, heeft het publieksprogramma ‘Familiesporen Overijssel’ plaats in de Enschedese Museumfabriek. Bezoekers nemen tijdens dit programma een duikje in hun familiegeschiedenis – of die nu geworteld is in Suriname, het Caribisch gebied of Twente zelf. De dag begint om 11.30 uur. Griselda Molemans trapt het inhoudelijke programma af met haar lezing ‘Verwikkeld in katoen’. “Ik heb al veel informatie opgedoken, maar dit is absoluut nog niet het volledige verhaal”, vertelt Molemans. “Dit is het startschot voor aanvullend onderzoek.”
Kijk op de website van De Museumfabriek voor meer informatie of om tickets te reserveren.
gerelateerd
Download onze app
