Iryna Savchenko blikt terug op de dagen na de Russische invasie | Van Twente tot Oekraïne

Het verhaal van Iryna is er een uit miljoenen. Letterlijk. Het is niet uitzonderlijk of opvallend tragisch, maar juist daarom universeel. Oorlog heeft impact. Het zet alles op het spel, zonder dat je er veel aan kunt doen: het dak boven je hoofd, de banden met degenen die je het meest lief zijn, het eigen bestaan. Dat laat sporen na, een echo die lang naklinkt.

‘Het zou zo’n vaart niet lopen’

“Mijn man vond het wat overdreven toen ik met tranen in mijn ogen onze tassen pakte. Het zou zo’n vaart niet lopen, dacht hij. Dacht iedereen.” Iryna spreekt haar verhaal in, maar moet het verschillende keren onderbreken als de herinneringen aan die dagen rondom 24 februari 2022 haar te machtig worden. Ze praat er weinig over, zoals veel Oekraïners, maar onder de oppervlakte huizen grote emoties.

Wij leerden haar kennen in oktober 2023, tijdens een reis voor 1Twente naar Oekraïne. Zij vertaalde en trok een aantal dagen met ons op. Zo af en toe liet zij een snipper van haar eigen verhaal vallen. Een levensgevaarlijke vlucht in een auto, twee kinderen op de achterbank. Door het oog van de naald gekropen. Angst om ouders, die waren achtergebleven in hun dorp dat onder de voet werd gelopen.

“Ik wilde terug naar Ploske, weg uit Kyiv, en pakte kleren, geld, wat eten.” Ploske ligt een kilometer of vijftig ten oosten van de hoofdstad. Net boven een van de twee hoofdwegen waarlangs de Russen Kyiv in de tang wilden nemen. Maar burgers zijn geen strategen en één ding was zeker: als het mis ging, zou Kyiv het zwaar te verduren krijgen.

Naar Ploske, weg uit de hoofdstad

Op de vroege ochtend dat de eerste bommen en raketten vielen, wekten Iryna en haar man de kinderen. Hij bevatte het nog niet helemaal; dit kon toch niet waar zijn? De auto was gepakt. “We zijn de flat uitgegaan en besloten in de auto om naar mijn ouders te gaan. Waarom we dat besloten, weet ik niet. Het leek de beste keus.”

Onderweg naar Ploske waren er overal rookpluimen te zien. Militaire bases stonden in brand. “Ik wilde het niet geloven, alsof het een slechte droom was. Iets dat niet over ons ging.” Onderweg werd er gebeld. Een kalme moeder, een zus die met haar man in Ploske woonde. “Ze waarschuwden: kom hierheen, hier is het rustiger.”

Twee weken, twintig man en een naderend front

In het ouderlijk huis hadden inmiddels twintig mensen tijdelijke onderdak gevonden: kennissen, vrienden, familie uit Kyiv. Iedereen die wilde, was welkom. De twee weken die volgden werden even onwerkelijk als afschuwelijk. “Ik zat op de koude grond, in de tuin van mijn moeder. Elke dag. Ik bad. Op mijn knieën, in de hoop dat God me dan beter zou horen. Ik hoorde explosies, helikopters, vliegtuigen.”

Iryna bleef daar zitten, voor haar een kaartje met een afbeelding van aartsengel Michaël. Ze sliep niet, at niet, dacht dat ze dat niet nodig had. Als het te dichtbij kwam, rende ze met haar kinderen naar de voorraadkelder van het huis. “Dat was heel beangstigend. Ramen klapperden, ruiten braken bijna. We hadden er dekens voor gespannen in de hoop dat die ons zouden beschermen.”

Op 7 maart, twee weken later, kwam het bericht dat de Russen een dorpje verderop zaten. “Dat was ’s avonds laat. Ik moest huilen. We besloten de volgende ochtend te vertrekken.”

Een vluchtweg die onder vuur lag

Er volgde een slapeloze nacht en een emotioneel afscheid. “Mijn ouders wilden niet mee. Dat was verschrikkelijk. Niemand kon voorspellen wat er van hen zou worden.” Een kleine colonne van vijf auto’s vertrok uit Ploske. “Mijn zus en haar gezin, en wat vrienden.” Bij het eerste roadblock, op de weg naar Gogoliv, werden ze staande gehouden. Oekraïense militairen. “We mochten niet verder, moesten in het dorp blijven. De weg naar Kyiv was te gevaarlijk.”

Iryna wilde niet blijven. “We hadden kinderen bij ons. Ik wilde weg. Maar ze lieten ons er niet door. We besloten een andere weg te nemen.” Die bleek afgesloten. Voor vrachtwagens en landbouwvoertuigen, niet voor personenwagens. “Die weg lag onder vuur. Maar dat wisten we niet.” Achteraf hadden de beschadigingen aan het wegdek een teken aan de wand moeten zijn. “We reden door de velden. Geen explosie te horen, geen schot dat werd gelost.”

De soldaten bij het daaropvolgende roadblock waren verbijsterd en lieten de kleine colonne door. “Als wij daar ongeschonden langs waren gekomen, moesten er wel engelen zijn die ons beschermden. We mochten verder, naar Kyiv."

‘Ploske brandt’

De eigen flat in Kyiv werd niet meer dan een tussenstop. Om kleren en andere spullen op te halen voor een langer verblijf elders, bij de peetvader van Iryna’s dochter Maria. In een dorpje in centraal Oekraïne, verder weg van de gevechten. “Om het uur belde ik mijn moeder. Die was vrolijk, blij dat wij veilig waren. ‘Alles is goed,’ zei ze steeds weer, ‘maak je geen zorgen.’”

Twee weken later, op 21 maart aan het eind van de middag, belde Iryna’s zus. Ploske brandde. De Russen hadden het dorp ingenomen. Iryna probeerde haar moeder te bellen, maar kreeg geen gehoor. “Ik heb gehuild, geschreeuwd, was helemaal buiten mezelf.” Opnieuw koos Iryna voor de koude grond en gebed. Tien dagen lang. Op 30 maart kwam het bericht dat haar ouders in leven waren. Het Oekraïense leger had Ploske bevrijd, de Russen werden teruggedreven.

“Er zijn veel mensen omgekomen, veel huizen afgebrand. De Russen zijn verschillende keren bij het huis van mijn ouders geweest, maar ook het huis bleef gespaard. Een wonder.”

Het weerzien

Het zou nog bijna twee maanden duren - tot 25 mei - voordat Iryna en haar gezin terug konden. De wegen lagen nog altijd onder vuur, het was te risicovol. Als Iryna over het weerzien met haar ouders vertelt, is de emotie voelbaar. “Dat was de beste dag van mijn leven.” Tijdens het avondeten vertelden haar ouders over de tien dagen bezetting. Met een glimlach, herinnert Iryna zich. Luchtig, bijna grappig. Alsof zij geen angst hadden gekend.

Veel van het dorp waar zij opgroeide was verwoest. Huizen en schuren, wegen, de middelbare school. Dat viel haar zwaar. “Ik wilde het niet zien.”

De sporen van de oorlog

Die verwoestingen in Ploske zijn nu - twee jaar later - nog steeds prominent zichtbaar. Een nog prille onafhankelijkheid, een kwetsbare economie, hervormingen die nog maar net begonnen waren en een oorlog. De marges voor herstel zijn klein.

Als wij met Iryna door Ploske lopen, oogt ze ontspannen. Nuchter. Dat geldt ook voor Maria, haar dochter. De vrolijkheid zelve, een prachtige glimlach, nieuwsgierig. Jessy’s camera maakt toekomstvisioenen los: Maria wil cameravrouw worden. Iryna’s ouders zijn hartelijk en gul, hun huis ademt warmte en gastvrijheid. Elke ochtend komen er dorpsgenoten bijeen om te bidden voor het land.

Die nuchterheid van Oekraïners valt op. Maar de sporen van de oorlog en die weken na 24 februari 2022 zitten dicht onder de oppervlakte.

In de Enschedese bibliotheek (Centrum) is vier weken lang een expositie te zien van foto’s die Soepenberg en Bergboer maakten tijdens hun reis. Daar draait ook de nieuwste aflevering van dit vierdelige reisverslag.

Meer zien en lezen over de oorlog in Oekraïne en Twente? Kijk eens in het dossier op de website van 1Twente.

Deze publicatie kwam mede tot stand met een bijdrage van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.