In het spoor van Twentse hulp aan Oekraïense dorpen

Brovary, Ploske, Gogoliv of Velyka Dymerka. Je hebt er vermoedelijk nooit van gehoord. Het zijn de namen van een handvol dorpjes ten noordoosten van Kyiv. Dorpjes die middenin de vuurlinie lagen tijdens de Russische opmars richting de Oekraïense hoofdstad, na de inval van 24 februari 2022. Dus ook in de weken waarin het Russische leger weer werd verdreven. De schade - fysiek en mentaal - is nog overal aanwezig. Tijd om de wonden te helen is er niet; de oorlog houdt iedereen voortdurend bij de strot.

Klem in een oorlog

In dit artikel wordt context en achtergrond gegeven bij de verhalen uit de reportages. Die inval, de gevechten om de hoofdstad en de ligging van die dorpen zijn daar een voorbeeld van. Het geheugen weer even opfrissen, of een schets van gebeurtenissen en omstandigheden die je niet kende, maar die helpen om misschien een beetje te begrijpen wat het betekent als je klem raakt in een oorlog. Letterlijk.

De gevechten om Kyiv

Russische troepen naderden Kyiv in een tangbeweging. Vanuit het noordwesten, via Irpin en Boetscha, om de stad via de westelijke invalsweg die Kyiv met Lviv verbindt binnen te vallen. Daar werd gevochten tot in de buitenwijken, op luttele kilometers van het regeringscentrum. En vanuit het noorden en noordoosten, waar twee grote invalswegen samenkomen in Brovary, een voorstad pal tegen de stadsgrens.

De noordelijke opmars werd gestuit in Brovary. De dorpen waar de Twentse hulp terechtkomt, liggen in de kom tussen die twee noordelijke invalswegen. Scholen en openbare gebouwen werden ingericht als commandopost of manschappenverblijf, huizen bezet en geplunderd. Er werd zwaar gevochten. In het asfalt van de landweggetjes die de dorpen verbinden vind je overal de littekens van rupsbanden en ingeslagen granaten.

Als we met onze gidsen door het gebied rijden, wijzen zij ons op de vernielingen. “Dat huis, hier links; daar werd een tank geraakt; deze brug werd opgeblazen, door onze soldaten, door de Russen; tot hier zijn ze gekomen.”

‘Oma werd doodgeschoten in de tuin van de buren’

Een deel van de inwoners vluchtte bijtijds. Neem dat ‘bijtijds’ met een korrel zout: heel veel tijd om weg te komen, was er niet. Anderen bleven. Steeds om dezelfde reden: de huizen zijn familiebezit, vaak al een aantal generaties. “Mijn opa en vader hebben het gebouwd. Ik ben er geboren. Speelde in de tuin. Leerde fietsen op het pad. Dat is mijn oma’s moestuin, dat haar bloementuin.”

Die oma wilde niet weg. Werd doodgeschoten door de Russen, in de tuin van de buren.

Een bord om van te eten

Geld voor herbouw van kapotgeschoten of uitgebrande huizen is er niet of nauwelijks. De oorlog slokt alles op. Op veel plaatsen vinden herstelwerkzaamheden plaats, maar die gaan traag. Het zijn de buren, familie, dorpsgenoten die helpen. Maar materiaal is schaars en geld is er ook niet.

De verhalen zijn overal min of meer hetzelfde. “We zijn gevlucht, toen we terugkeerden stond het huis er niet meer.” Of het was uitgebrand, ontwricht, onbewoonbaar. In de meeste gevallen was er niets meer heel. “Ik had alleen nog wat ik aanhad.” Vaak komt daar achteraan: “Maar gelukkig, we leven nog.”

Opnieuw beginnen betekent dat je vrijwel alles kunt gebruiken. De eerste zorg is een dak, eten en kleren. Maar dan volgen al snel een bed, iets om op te koken, een bord om van te eten. Een tafel en een stoel.

Twentse goederen

Stichting Oost Europa Dinkelland zamelt al vanaf het begin van de Russische inval humanitaire goederen in. Het is een van de weinige initiatieven in de regio die dat is blijven doen. Die Twentse spullen worden naar een depot in een van die dorpen gebracht. Vrijwilligers van de Oekraïense organisatie aldaar zorgen voor de distributie.

Dat gebeurt heel gericht. De organisatie heeft lijsten samengesteld van getroffen families die hulp nodig hebben. Die worden uitgenodigd bij het depot en mogen meenemen wat zij gebruiken kunnen. Dat gaat heel gedisciplineerd en rustig. Kleren worden gekeurd en aan elkaar getoond: “Iets voor jou, voor jouw kleinkind?”

Er valt geen onvertogen woord, niemand die zich naar voren dringt en grabbelt wat ‘ie grabbelen kan. De chaos tijdens de Drie Dwaze Dagen bij de Bijenkorf of een gemiddelde koopzondag is veel groter.

Zelfredzaamheid

Je leest en hoort het vaak: de veerkracht van het Oekraïense volk is groot. Dat klopt. Vrijwel iedereen is persoonlijk betrokken bij de oorlog; er is verlies geleden en geliefden, buren, familieleden, vrienden vechten aan het front. Dat vertaalt zich in collectieve betrokkenheid. Vrouwen en meisjes naaien in zaaltjes kleding voor soldaten, knopen camouflagenetten, maken voedsel in. Brengen dat naar het front, ook.

Voor ons is ‘zelfraadzaamheid’ bestuurs- en beleidstaal geworden. Bij Oekraïeners zit het ingebakken. Net als bij veel andere volkeren in dat voormalige Oostblok. Het maakt hen weerbaar, nu de nood aan de man is. Ook bewoners van de oostblokflats in Kyiv hebben potten ingemaakte groenten staan, honing, flessen sap en drank. Uit eigen moestuin achter het ouderlijk huis of bij een datsja, ergens in een dorpje verderop. Wat kapot is, wordt gemaakt.

Offers

Op eenderde van de reclameborden langs openbare wegen staan soldaten. Dat is een inschatting, gebaseerd op een paar tellingen tijdens autoritten door het land. De afbeeldingen, die grenzen aan verheerlijking, roepen op om te steunen, om je aan te melden. Tienduizenden mannen ontvluchtten het land omdat zij niet willen vechten, veel meer meldden zich aan.

Eén van onze gastheren krijgt een oproep tijdens ons verblijf. Zijn vrouw en dochter zitten al anderhalf jaar in het buitenland, hij heeft een hartkwaal. Niet meteen levensbedreigend, maar toch. Tot op heden was het een vrijwaring. Nu niet meer. Hij haalt zijn schouders op als hij de oproep laat zien. “Ik ga. Natuurlijk ga ik.”

Zestig jonge mannen in het revalidatiecentrum van het ziekenhuis in Brovary, waar een Twents revalidatiebad wordt geïnstalleerd, gingen ook. Mannen zonder benen, verlamd vanaf de borst, de heupen. In de bloei van hun leven, zwaar gehavend teruggekeerd uit de hel van Bachmoet of een een andere ‘hot spot’. Niet alleen fysiek, ook mentaal. Sommigen zullen er op de een of andere manier bovenop komen, anderen een leven lang niet. Zij leven nog. Overal getuigen vlaggen, vaantjes, posters en foto’s van de soldaten die het niet haalden.

Waarom, is dan de onbenullige vraag van een Westerse journalist? Impliciet: Is het dat waard? “Wij weten waarom.” luidt het antwoord. Vrijheid, democratie, autonomie. De waarden die wij als vanzelfsprekend zijn gaan beschouwen, al is daarvoor ook hier op leven en dood gevochten. In een grijs verleden.

Explosieven in een voetbal

Maar het leven gaat door, ook dat. De nuchterheid en realiteitszin van de Oekraïeners maakt indruk. Op een schoolplein is een hinkelbaan uitgetekend, twintig meter verderop wordt gebouwd aan een schuilkelder. Je hinkelt straks zo de kelder in, als er gevaar dreigt. Nu hokken kinderen en leerkrachten op bankjes bijeen in de centrale hal van de school als er raketten of drones naderen, dicht tegen de muren. Voor de ramen zijn zandzakken gestapeld, afgedekt met plastic.

Unicef noemt een aantal van 1.300 Oekraïense scholen die compleet verwoest zijn als gevolg van oorlogshandelingen na de Russische invasie op 24 februari 2022.

In een kleuterschool verderop krijgen leerlingen van vijftien les in niet ontplofte granaten, mijnen en booby-traps: explosieven, verstopt in een voetbal, een pop, een doos chocolade. Onderdeel van het curriculum: eerst wiskunde, dan mijnen en daarna taal of aardrijkskunde. Volgens verschillende militaire bronnen uit zowel het land zelf als het Westen is zo’n dertig procent van het Oekraïense grondgebied in meer of mindere mate ‘geïnfecteerd’ door mijnen. In bevrijde delen worden ze geruimd, maar dat is een tijdrovende klus. De risico’s blijven.

Het is surrealistisch: hinkelend de schuilkelder in en mijnenles op de middelbare school. Maar beide directrices halen de schouders erover op. “Dit is onze werkelijkheid. Daar moeten we zo goed mogelijk mee omgaan.” Daarmee is de kous af, meer woorden worden er niet aan vuilgemaakt. Het is een houding die we overal aantreffen.

‘Ons verhaal moet verteld worden’

Het laat onverlet dat de dankbaarheid voor goederen, maar ook onze aanwezigheid, groot is. Als we filmen bij een door raketten vernield fabriekscomplex in Lviv, stiefelt er een oudere maar rijzige vrouw op ons af. Keurig gekleed, opgemaakt, verzorgd. En woedend. Wat wij hier komen doen. Als we onze perskaarten laten zien, draait ze als een blad aan de boom om. Ze valt op haar knieën - letterlijk - en bedankt ons ongemakkelijk uitvoerig. “Ons verhaal moet verteld worden, dyakuyu, dyakuyu!” Dat laatste betekent ‘dankjewel’, weten we inmiddels.

Zeven dagen later vertrekken we met koffers vol verhalen. Uren filmmateriaal, een paar duizend foto’s, stapels aantekeningen, informatie uit onderzoek en indrukken. Allemaal kleine-mensenverhalen die de weerslag zijn van dat veel grotere verhaal dat ‘oorlog’ heet. Een oorlog waar je met de auto in een half etmaal middenin zit.

In de komende weken en maanden gaan we die verhalen vertellen. Laat dat onze bijdrage zijn. Je gaat ze vinden in het Oekraïne-dossier op de website en op de YouTube-kanalen van 1Twente.

De inzameling van hulpgoederen vanuit Denekamp is inmiddels tijdelijk stopgezet. Niet omdat hulp niet meer nodig is, maar omdat de Oekraïense regering de regels voor import heeft veranderd. Daarmee moet fraude voorkomen worden: transporteurs maakten gebruik van de humanitaire corridor om btw en invoertarieven te omzeilen.

De administratie van transporten is zo ingewikkeld geworden, met name als het gaat om het transport van allerlei verschillende soorten goederen, dat vrijwilligersorganisaties nauwelijks aan de nieuwe regels kunnen voldoen. Het is bovendien onzeker wat dit betekent voor grenscontroles. Als de administratie niet klopt, kan dat dagen oponthoud betekenen; zelfs een weigering om het land in te mogen. In dat geval moeten de goederen worden gelost in Polen.

Als duidelijker is wat de nieuwe regels in de praktijk gaan betekenen, beslist Stichting Oost Europa Dinkelland of het de activiteiten hervat. In januari 2024 vertrekt nog wel een transport met bedden naar Kyiv.