Spooktreinen vol dwangarbeiders
We schrijven 23 maart 1945, een week voor de bevrijding van Enschede. Op het spoor langs de Oosterstraat staat een lange personentrein vol vervuilde en ondervoede mensen en bewakers. Na een dag is de trein verdwenen, maar tientallen reizigers wisten te ontsnappen of lieten hun baby achter in de armen van Enschedese vrouwen.
Die trein verdwijnt spoorloos, net als later een aantal van de ontsnapte gevangenen. Jan Bornebroek schreef er een boekje over, dat op 22 maart jongstleden gepresenteerd zou worden. Hij vertelde erover aan tafel bij 1Twente Vandaag.
Het was een toevallige ontmoeting met een van de vluchtelingen die Bornebroek op het spoor van dit verhaal zette. “Er kwam een vrouw in een scootmobiel op ons af met de meest felgekleurde combinatie van kleren aan die je je voor kunt stellen.” Bornebroek dacht even aan “een Alzheimergevalletje”, maar begreep al snel dat hij op een volkomen onbekend verhaal was gestuit en dook in de geschiedenis.
Deze ‘spooktrein’ bleek vol dwangarbeiders te zitten, afkomstig uit het kapotgeschoten Ruhrgebied. “Nutteloze monden die gevoed moesten worden, maar dat voedsel was er niet. De Duitsers moesten van deze mensen af.” Waar de trein precies vandaan kwam en welke route hij al had afgelegd, is niet bekend. Waarheen hij na aan dag vertrok en wat er van de reizigers is geworden, evenmin.
Het blijkt niet de enige trein te zijn die enige tijd in Enschede heeft gestaan. In oktober 1944 stonden er een paar dichtgespijkerde wagons op het spoor bij Schuttersveld, waaruit geluiden kwamen. Nieuwsgierige Enschedeërs namen een kijkje en ontdekten dat die wagons vol zwangere vrouwen zaten. Zij hebben er enkelen helpen ontsnappen en naar het ziekenhuis gebracht, waar zij bevielen. Illegaal, ongedocumenteerd. Mochten de autoriteiten er lucht van krijgen, dan waren die moeders en baby’s stante pede opgepakt en weggevoerd.
Een heel aantal van deze vluchtelingen heeft de oorlog overleefd, maar daarmee waren de problemen niet voorbij. Na de oorlog, toen Nederland en het westelijke deel van Europa waren overspoeld met ontheemden, hebben Nederlandse en geallieerde autoriteiten geprobeerd zoveel mogelijk van de oorlogsvluchtelingen te repatriëren. Van eenduidig beleid was geen sprake en niet zelden werd er jacht gemaakt op deze op drift geraakte mensen. Zo ook in Enschede. Een heel aantal van de vluchtelingen uit de ‘spooktreinen’ van 1944 en 1945, waaronder heel jonge kinderen, zijn opgepakt en spoorloos verdwenen.
‘Spooktrein’ van Jan Bornebroek is voorlopig te verkrijgen bij slagerij Nijboer aan de Enschedese Lipperkerkstraat. Bornebroek: “‘Zet ze hier maar neer’, zei hij toen de presentatie bij café Kolk niet door kon gaan.”
