Enschede had het allereerste voetbalduel kunnen hebben

Net als ruim honderd jaar geleden lopen zaterdag twee teams met vaandels en doelpalen naar het speelveld. Leden van de wat deftige Enschedese voetbalclub EFC PW spelen dan 'de allereerste voetbalwedstrijd' in Nederland na. Dat gebeurt op het gazon voor de villa Zonnebeek, van de familie Van Heek. EFC PW eert daarmee textielbaron en oprichter van EFC Jan Bernard van Heek als brenger van het ware voetbal vanuit Engeland naar Nederland. In het gras is het speelveld uitgemaaid. Net als toen zijn er geen gekalkte lijnen.

Kantine als museum
Het idee om de wedstrijd van 6 september 1885 nog eens over te doen komt uit de koker van voorzitter en historicus Ben Snijders en zijn veteranenteam. Ze vieren daarmee de 130 jaar oude fusie tussen de twee voetbalpioniers Enschedese Football Club en Prinses Wilhelmina (PW). Snijders ziet voetbal als cultureel erfgoed en zijn kantine heeft trekjes van een museum door oude foto's van voetballers met onmogelijk knopen in de veters.

Knuppel in hoenderhok
De wedstrijd ligt gevoelig. Al jaren woedt er een door trots en chauvinisme gevoede strijd over de vraag waar het eerst voetbal werd gespeeld. De positie van de Koninklijke HFC uit Haarlem als dé bakermat - gebaseerd op geschriften van sportpromotor Pim Mulier (1865-1954) uit Haarlem - was jaren onaantastbaar. Tot 2012, toen journalist Frans van den Nieuwenhof van Voetbal International de knuppel in het hoenderhok gooide en uiteenzette dat EFC van Jan Bernard van Heek, die een lederen voetbal meebracht bij een van zijn reizen naar Engeland, Haarlem moet zijn voorgegaan.

De deskundigen
Nieuw onderzoek toont aan dat geen van tweeën juist is. Het komt van Jan Luitzen en Wim Zonneveld. De eerste is docent bij de opleiding Sport, Management & Ondernemen aan de Hogeschool van Amsterdam en doet aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen promotieonderzoek naar de introductie van cricket en voetbal in Nederland. De tweede was emeritus professor Engelse Taal en Cultuur aan de Universiteit van Utrecht en onderzoekt de opmars van de Engelse sportcultuur in het Nederland, tweede helft van de negentiende eeuw. 19 oktober verschijnt hun nieuwste boek Hoe voetbal verscheen in Nederland.

Luitzen constateert dat zij tegenwoordig als deskundigen worden geraadpleegd als het om de begintijd van het Nederlandse voetbal gaat. Via Twitter kwamen ze op de hoogte van die na te spelen historische wedstrijd. "Klopt dat wel, Jan en Wim", was de vraag. Geïnteresseerd vroeg Luitzen aan EFC PW of er soms nieuwe bronnen waren opgedoken waarop de club baseert dat in Enschede de eerste wedstrijd werd gespeeld. "Zo kwam het contact tot stand", zegt Luitzen. Ik kreeg ook nog door dat de club vooral wilde weten of ze de oudste nog bestaande voetbalclub in Nederland is".

Bingo
De onderzoekers halen niet alleen Enschede, maar deels ook Haarlem uit de droom en laten ook zien dat Pim Mulier er wel eens naast zat. Belangrijke nieuwe bronnen die zij voor het eerst konden gebruiken, waren brieven over de eerste jaren van het (rugby)voetbal in Nederland tussen 1880 en 1882. Luitzen: Je leest honderden brieven in de hoop er een passage over cricket en voetbal in tegen te komen. Als je die dan vindt is het bingo, want je hebt een bevestiging van een gebeurtenis en een briefdatum."

Luitzen en Zonneveld ontdekken dat kostscholen een prominente, in de geschiedschrijving ondergewaardeerde rol spelen. Hier zitten de zonen van de rijke industriëlen die Engeland in allerlei opzichten als een voorbeeld zien. De kostscholen halen docenten uit Engeland om les te geven. Zij nemen ook de sportcultuur van cricket en een vorm van voetbal mee naar Nederland.

Geen Haarlem, geen Enschede, maar...
Er werd in Enschede absoluut niet voor het eerst gevoetbald", concludeert Luitzen. Dat ze dat voor Haarlem claimen, is ook niet correct. Want het allereerste voetbal werd gespeeld op de jongenskostschool Noorthey in Veur, vanaf 1877-78".

Een belangrijke bron daarvoor is de handgeschreven Noortheyse Courant in het Nationaal Archief in Den Haag. Een docent Engels, John Joseph Helsdon Rix, schrijft daarin in 1877 over het verschil tussen voetbal en rugby. In die krant kun je goed volgen hoe de leerlingen samen met de docenten beginnen te voetballen. Op een gegeven moment zetten ze twee palen neer en hangen ze een touw op omdat heel moeilijk te zien is of een bal nu onder of boven het hoofd van de speler is gegaan".

Demonstratie van een toen onbekende sport
De wedstrijd die zaterdag wordt overgedaan, was zeker niet de eerste. Daar zijn meer bronnen voor. Belangrijk is de Twentse volkshistoricus J.J. van Deinse. Hij schrijft in een gedenkboek voor EFC PW dat er toen helemaal geen sprake was van een 'match' zoals hij dat noemt tussen twee verschillende clubs, maar van een demonstratie van een nieuwe nog onbekende sport.

Luitzen en Zonneveld hebben een verslag in 1885 van die demonstratie gevonden in een Engels sportblad. Daarin staat met naam en toenaam de opstelling van de 22 spelers. "Zeventien van hen zijn van EFC. Het was dus geen wedstrijd tussen EFC en PW maar een voetbaldemonstratie van de EFC tussen twee uit die club geformeerde teams", zegt Luitzen.

Het verslag is volgens hem 'het eerste contemporaine voetbalverslag in een krant van voetbal in Nederland. Het eerste matchverslag volgt december dat jaar als HFC uit Haarlem een uit- en thuiswedstrijd tegen "Sport" uit Amsterdam speelt. Die wedstrijden zien Luitzen en Zonneveld als de eerste interstedelijke voetbalmatches tussen twee clubs.

Overigens hadden EFC en PW wel willen strijden, maar de voor 22 augustus 1886 geplande wedstrijd ging niet door vanwege een uitje naar Duitsland.

Wel de eerste club?De onderzoekers slaan de Enschedese club niet alles uit handen. De eerste clubs die in Nederland gingen voetballen waren cricketclubs. EFC in Enschede werd opgericht als pure voetbalclub. De claim op die manier de eerste te zijn, kan Enschede volhouden", zegt Luitzen.

© Newsroom Enschede, de samenwerking tussen TC Tubantia en 1Twente Enschede - foto: Jan Luitzen