Geneesheer Henk van den Berg verlaat Mediant met opgeheven hoofd

Henk van de Berg heeft tot zijn laatste werkdag de deur van zijn kantoor bijna altijd open: cliënten mogen gewoon bij hem binnen lopen. De 65-jarige Van de Berg, lid van de Raad van Bestuur van Mediant, wilde vooral ook dokter blijven en mens, géén fulltime bestuurder zijn. Je moet met je voeten in de klei blijven.

Door zijn raam op één hoog kijkt hij op het centrale pleintje van Helmerzijde, met dat typische gekleurde torentje. Gewone mensen - bezoekers - en cliënten passeren daar zijn blik. Voor hem een belangrijk beeld. Kijk, ik had daar net zo goed kunnen lopen als cliënt. Dat is een feit. Iedereen kan iets meemaken, waardoor hij uit zijn evenwicht raakt. Of hij kan net de verkeerde familiaire aanleg hebben. De meeste stoornissen zitten in enkele tientallen genen. En dan bepaalt het toeval wat er gebeurt. Staat je wieg in een stabiel gezin, met werk, geen drugs, geen geweld? Dan gaat het prima. Of staat je wieg in een omgeving - om maar wat te noemen - met drugs, huiselijk geweld, scheidingen. Dan ontwikkel je die stoornis wel. Omdat je een voorbestemde kwetsbaarheid hebt.

Zondagskind
Hij is een beetje een zondagskind , vindt Van den Berg zelf. Vandaag, 31 januari, gaat de Utrechtenaar met pensioen. Hij heeft een mooie carrière achter de rug in steeds een nieuwe uitdagende omgeving. Van jeugd- naar volwassenenpsychiatrie. Ruim tien jaar in Rotterdam gewerkt, ongeveer even lang in Utrecht en tien jaar als topman bij Mediant. En hij is nog gezond, de kinderen zijn goed terecht gekomen en nu dus een zee van tijd voor de boeg, waarvan hij nog moet uitvinden hoe hij die gaat invullen.

Tot nu toe bepaalde Mediant het ritme van zijn leven: om zes uur op, om zeven uur s avonds thuis. Nu komt er meer tijd voor lezen, bioscoop, concertbezoek en klussen in huis. Want ik werk graag met m n handen.

Het is een gedroomd afscheid; precies op tijd. Als je jong bent, zie je mensen heel verschillend oud worden. Sommigen nog heel vitaal, anderen kwakkelend. Ik heb altijd het gevoel gehad met 63 te stoppen. Niet dat oud worden een schrikbeeld is. Maar dat leek me de leeftijd, dat het leven je nog veel te bieden heeft en je nog van alles kan. Ik werk graag hard. Maar ben ook graag vrij. Eén keer heeft hij zich door de Raad van Toezicht graag laten overhalen er nog twee jaren aan vast te plakken. Maar niet nog eens. Nu is hij 65.

Het gaat heel goed
Van den Berg gaat weg als een trots man. De tent loopt als een tierelier. Dat was wel anders toen hij kwam, samen met de voorzitter van de Raad van Bestuur Peter Turpijn. De vorige Raad van Bestuur moest gedwongen vertrekken. Het ging niet goed en Mediant had ook nog eens de opleiding voor psychiaters verloren. En nu?

Het was een hele toer, maar die opleiding is terug. Nu hebben we alle opleidingen in huis: psychologen, psychotherapeuten, psychiaters, verpleegkundigen. We doen allerlei wetenschappelijk onderzoek, wat vroeger amper gebeurde. De cliënten zijn over het algemeen tevreden. En de zorgverzekeraars hebben vertrouwen in ons. In de GGZ zijn de afgelopen tien jaar heel veel bedden verdwenen door bezuinigingen. Hier niet. Her en der zijn klinieken gesloten, hier niet. Elk jaar groeien we en krijgen meer geld van de verzekeraars. Je mag gerust zeggen: Mediant gaat heel goed.

Maar één keer heeft Van den Berg publiekelijk echt onder vuur gelegen. Toen hij met collega Turpijn in 2017 een psychiater aannam die veroordeeld was voor het bezit van kinderporno. De man had zijn straf uitgezeten en was open geweest over zijn verleden bij de sollicitatie. Van den Berg vond dat de arts een tweede kans verdiende. Onder de voorwaarde dat de psychiater niet met slachtoffers van misbruik zou werken en geen minderjarige ging behandelen. Er brak een storm van kritiek los. Ineens ben je onderwerp van een volksgericht via de media en sociale platformen als Facebook en Twitter. Door anonieme figuren word je afgemaakt met reacties waar de honden geen brood van lusten. De situatie werd in één klap onhoudbaar, de benoeming moest teruggedraaid.

Morele test
Wij zijn niet naïef geweest , zegt hij nu. Natuurlijk hadden we verzet verwacht. Maar Van den Berg had gehoopt dat de rede zou overwinnen. Hij beschouwde het als een persoonlijke morele test. De belangrijke uitgangspunten van de GGZ en zeker van Mediant is dat cliënten recht hebben op een nieuwe kans in het leven. Nu moest ik mezelf de vraag stellen: waar sta ik werkelijk? Het makkelijks was om de sollicitatie meteen af te wijzen. Het was mijn eerste gedachte: Mijn hemel, waarom heb ik dat? Daarna kwam de bezinning. Kan ik mezelf straks in de spiegel nog wel recht in de ogen kijken? Ik ben blij dat we het zo hebben gedaan.

Zo gaat Van den Berg met opgeheven hoofd met pensioen. Maar wel in een tijd, waar de druk op de Geestelijke gezondheidszorg hoog is. Het aantal mensen dat een beroep op de GGZ doet stijgt flink. Het aantal dwangopnames gaat naar een record. Wachttijden voor behandelingen lopen op. Verwarde mensen zijn aan de orde van de dag in het nieuws ¦ Vanuit de politiek en samenleving komt kritiek: ggz, doe er eens wat aan.

Hoe kan het dat zoveel mensen psychische hulp nodig hebben in zo n welvarend land?

De samenleving is in korte tijd enorm veranderd. Een toenemende angst. De neiging om het leven en mensen te standaardiseren, tot één gewenst gedrag. En al maar groeiende hoge eisen. Mensen met een psychische kwetsbaarheid komen door al die factoren eerder in de problemen. Neem iets als Facebook. Je moet wel de hele dag lachende foto s laten zien. Maar er is een groep, die daar niet aan kan voldoen. En als je dat niet kan, dan gaat het dus niet goed met je. Dat gevoel.

Zijn observatie: De samenleving heeft de afgelopen tien jaar veel negatieve prikkels voor haar kiezen gekregen. De economische crisis, de vluchtelingenproblematiek, klimaatproblemen, Trump, Erdogan, Brexit... Allemaal prikkels die mensen angstig maken. De reactie daarop is, dat mensen meer zekerheid willen. Men wil dat er getoetst wordt. Er is een afvink- en controle-cultuur ontstaan. Bij het gekke af. Daar mogen en durven we niet meer van af te wijken. En volgens mij wordt dat gevoel van angst ook geprojecteerd op verwarde mensen . Ooit zagen we die gewoon als zorgwekkende zorgmijders , waar je compassie mee had. Nu vinden we ze allemaal eng en gevaarlijk. Het is reframing.

In het gareel
Van den Berg vindt dat bedenkelijk. Tweederde van de verwarde mensen hebben helemaal geen psychische stoornis, zegt hij. Maar het is makkelijker om de politie en de ggz te bellen, dan zelf eens te vragen: kan ik u ergens mee van dienst zijn? We moeten ons echt deze vraag stellen: Mogen mensen alsjeblief soms nog ook gewoon anders zijn? Ik mag het toch hopen dat we dat als samenleving kunnen blijven opbrengen. Het is wel makkelijk, als je iemand even kan opsluiten of onder de pillen stoppen. Dan heb je er even geen last van. Maar het is niet dé oplossing. Ik zie een toenemende druk om iedereen maar in het gareel te willen hebben. Dat vind ik een slechte ontwikkeling.

Het is in zijn ogen ook een teken dat goed burgerschap aan het afbrokkelen is. Ik ben geen softie. Maar we kunnen niet verwachten dat de overheid of de ggz alles maar oplost. Er moet ook zoiets zijn als goed burgerschap. We zijn allemaal samen eigenaar van de samenleving. Samen verantwoordelijk voor het geheel. Je kan niet alleen zeuren, je moet zelf ook leveren. Dat is net als lid zijn van een voetbalclub. Je moet niet alleen contributie betalen, maar ook corvee draaien en kantinedienst doen.

Zelfdodingsproblematiek
In zijn ogen is er in de samenleving iets aan de gang van verwaarlozing . Het weefsel is losser. Mensen zakken sneller door het sociale vangnet. De individualisering is enorm. Het betekent dat mensen er steeds meer alleen voor staan. Ik zeg het scherp, nu. Maar als je kijkt naar de zelfdodingsproblematiek. We leggen het wel heel erg bij de mensen zelf en zeggen: het is toch een recht, een eigen keuze. Maar ik denk dat we als samenleving ook te kort schieten om dat te voorkomen door iets extra s te doen. Mensen voelen zich zo ver gemarginaliseerd dat het leven voor hen geen zin meer heeft. Vooral ouderen vragen vaker om hulp bij zelfdoding. De samenleving schiet blijkbaar te kort om voor hen een zinvol alternatief te bieden. Natuurlijk, suïcide is een eigen keus. Maar kinderen die teleurgesteld zijn en niet meer mee doen met een spel, die haal je er ook weer bij. Daar doe je moeite voor. Ik denk dat de samenleving er iets te gemakkelijk mee om gaat.

Het fenomeen de gele hesjes valt. In de kern raakt dat ook verwaarlozing. Dan heb je het over sociale rechtvaardigheid. Toegang tot zorg. Toegang tot rechtsbescherming. Het gevoel buitenspel te staan: waarom zij wel en ik niet? Als we voor dat gevoel en die rechtvaardigheid te weinig oog hebben, gaat de maatschappij wrikken. Dat zie je gebeuren. Dat zijn de gele hesjes. Dat is het opkomend extreem rechts en links populisme. De basis van de samenleving is een rechtvaardige verdeling. De beschaving van een samenleving meet je af aan de manier hoe ze met de zwakkeren om gaan. Een beschaafde samenleving zorgt dat iedereen erbij blijft. Ieder op z n eigen manier.

Volgzaam gemaakt
Scholen zouden daarin het voortouw moeten nemen, meent Van den Berg. Leren hoe je een samenleving bouwt, meer onderwijzen in goed burgerschap. Maar juist daar wordt al de kiem gelegd voor het tegendeel. Kom je net uit de kleuterklas, moet je je al druk maken over de Cito-test, anders kan je niet naar een goede school. Op het vwo moet je hoge cijfers halen, anders mag je niet studeren. En daar moet je weer hoog scoren, anders mag je niet in het talentenklasje van de professor. Dat betekent dat we voortdurend bezig zijn om te voldoen aan de eisen die anderen stellen. Je wordt volgzaam gemaakt. Geluk is een keuze, zeggen ze dan. Ja, een keuze om heel volgzaam te zijn en te doen hoe het moet . Het is prima om je best te doen, maar kritisch zijn hoort er ook bij. Nu is de samenleving te veel georganiseerd op standaardisering. Maar als je daar niet aan kan voldoen en er net buiten valt, dan heb je het moeilijk.

Wat betekent dit allemaal voor de toekomstige GGZ?
De samenleving verandert, dus komt er automatisch vanuit de samenleving ook een ander beroep op de ggz. In de eerste plaats is die er voor mensen met een psychische en psychiatrische aandoening. Maar meer dan ooit moeten we nu ook de maatschappij in, want die is onzeker, heeft vragen. We kunnen niet alleen nuffig op onze kamers blijven zitten, tot de cliënten naar ons toe komen. Dat was vroeger. We moeten ernaar toe. Meer in het bluswater staan van de maatschappij.

Dat gebeurt natuurlijk al, schetst Van den Berg. Een voorbeeld is de zogenaamde street triage , waarin Mediant een actieve rol heeft. Dat is een team dat uitrukt als er een melding komt over een verward persoon. Dan kan het wel zo wezen, dat tweederde van hen geen psychiatrie is. Maar de samenleving vindt dat zo n persoon zich vreemd gedraagt. Die wil dat er mensen met verstand van gedrag mee komen denken. We kunnen niet meer zeggen: wij zijn er alleen voor de echte stoornissen. Dat is geweest. En dat is logisch. Bij wie kunnen ze anders aanbellen? Bovendien: wij worden betaald door de samenleving en als die ons vraagt om mee te denken, dan moeten we het doen. Ik zie dat als een interessante uitdaging. Maar de GGZ kan het niet alleen.

Inbreuk op privacy
Er komt dit jaar ook een nieuwe Wet Verplichte GGZ. Die gaat instellingen veel ruimere bevoegdheden geven, mits de rechter toestemming geeft. We mogen dan bijvoorbeeld tegen de wil van mensen in hun eigen huis medicatie toedienen. We mogen gaan fouilleren. We mogen controleren of ze drugs in huis hebben. Dingen die we nu nog zouden beschouwen als een ernstige inbreuk op de privacy.

Die bevoegdheden zijn bedoeld als goede zorg, maar moeten ook overlast in de samenleving beteugelen. Het kan ook voorkomen dat mensen (verplicht) opgenomen moeten worden. Van den Berg ziet ook de keerzijde. Dat het mogelijk wordt, betekent niet dat je het ook moet doen. Wat vinden we zelf ethisch en veilig? We lopen het grote risico, dat we mensen te veel gaan inperken. Deze wet biedt de samenleving een nieuwe mogelijkheid om mensen te disciplineren en standaardiseren. Daar moeten we voor oppassen.

Opnieuw: Het blijft echt belangrijk, dat er ruimte blijft om anders te kunnen zijn. Als we iedereen alleen maar in het gareel willen brengen, denk ik dat we doorschieten. Daar moet die wet niet voor gebruikt worden.

© Newsroom Enschede, de samenwerking tussen TC Tubantia en 1Twente Enschede, foto: Annina Romita